تفسیر جزء 30 سوره قدر
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
به نام خداوند بخشنده مهربان
«1» إِنَّآ أَنزَلْنَاهُ فِى لَیْلَةِ الْقَدْرِ
همانا ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.
نکته‌ها:
خداوند، امور عالم را از طریق فرشتگان و با واسطه آنان به انجام مى‌رساند. لذا در بسیارى از آیات قرآن، فعل‌ها و ضمیرهاى مربوط به خداوند به صورت جمع آمده است. چنانکه در آغاز این سوره مى‌فرماید: «انّا انزلناه» ما قرآن را نازل کردیم.
بر اساس نظر مفسّران،(154) قرآن دو بار نازل شده است. یکبار به صورت یکپارچه در شب قدر که این سوره به آن اشاره دارد و بار دیگر به صورت تدریجى در مدت بیست و سه سال دوره رسالت پیامبر. تعبیرات قرآن نیز درباره نزول این کتاب آسمانى دو گونه است. برخى با واژه «انزلنا» از ریشه انزال به معناى نزول دفعى آمده و برخى دیگر با واژه «نزّلنا» از ریشه تنزیل به معناى نزول تدریجى آمده است.
از انضمام آیه «انّا انزلناه فى لیلة القدر» با آیه «شهر رمضان الّذى انزل فیه القرآن»(155) معلوم مى‌شود که شب قدر در ماه رمضان است، امّا اینکه کدام یک از شب‌هاى ماه رمضان است، در قرآن چیزى بر آن دلالت ندارد و در روایات نیز به صورت مردّد میان یکى از سه شب آمده است. چنانکه از امام صادق‌علیه السلام در مورد شب قدر پرسیدند: آن حضرت فرمود: در شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم رمضان جستجویش کن.(156) البته معروف میان اهل سنّت آن است که شب بیست و هفتم رمضان، شب قدر است.
پیام‌ها:
1- شب قدر، شب شکرگزارى و تشکر از خداوند است. زیرا مهمترین نعمت خداوند بر بشر، یعنى قرآن نازل شده است. «انّا انزلناه فى لیلة القدر»
2- ظرف و مظروف باید متناسب باشند. بهترین کتاب در بهترین شب بر بهترین انسان‌ها نازل مى‌شود. «انّا انزلناه فى لیلة القدر»
«2» وَ مَآ أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ «3» لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّن أَلْفِ شَهْرٍ
و تو چه دانى که شب قدر چیست؟ شب قدر از هزار ماه بهتر است.
نکته‌ها:
کلمه «قدر» در قرآن، در چند معنا به کار رفته است:
الف) مقام و منزلت. چنانکه مى‌فرماید: «و ما قدروا اللّه حقّ قدره»(157) آن گونه که باید، مقام و منزلت الهى را نشناختند.
ب) تقدیر و سرنوشت. چنانکه مى‌فرماید: «جئت على قدر یا موسى»(158) اى موسى تو بنا بر تقدیر (الهى به این مکان مقدّس) آمده‌اى.
ج) تنگى و سختى. چنانکه مى‌فرماید: «و من قدر علیه رزقه...»(159) کسى که رزق و روزى بر او تنگ و سخت شود...
دو معناى اول در مورد «لیلة القدر» مناسب است، زیرا شب قدر، هم شب با منزلتى است و هم شب تقدیر و سرنوشت است.
هستى، حساب و کتاب و قدر و اندازه دارد. «و اِن مِن شى‌ء الاّ عندنا خزائنه و ما ننزّله الاّ بقدر معلوم»(160) هیچ چیز نیست مگر آنکه خزانه آن نزد ماست و جز به مقدار تعیین شده فرونمى‌فرستیم. حتّى مقدار نزول باران از آسمان حساب شده است. «و انزلنا من السماء ماء بقدر»(161) نه تنها باران، بلکه هر چیز نزد او اندازه دارد. «و کلّ شى‌ء عنده بمقدار»(162) چنانکه خورشید و ماه، از نظر حجم و وزن و حرکت و مدار آن حساب و کتاب دقیق دارد. «و الشمس و القمر بحسبان»(163)
خداوند در شب قدر، امور یک سال را تقدیر مى‌کند، چنانکه قرآن در جایى دیگر مى‌فرماید: «فیها یفرق کلّ امر حکیم»(164) در آن شب، هر امر مهمّى، تعیین و تقدیر مى‌شود. بنابراین، شب قدر منحصر به شب نزول قرآن و عصر پیامبر نیست، بلکه در هر رمضان، شب قدرى هست که امور سال آینده، اندازه‌گیرى و مقدّر مى‌شود.
بیدار بودن شب قدر و احیاى آن با دعا و نماز و قرآن، مورد سفارش پیامبر و اهل بیت آن حضرت بوده است و در میان سه شب، بر شب بیست و سوم تأکید بیشترى داشته‌اند. چنانکه شخصى از پیامبر پرسید: منزل ما از مدینه دور است، یک شب را معیّن کن تا به شهر بیایم. حضرت فرمود: شب بیست و سوم به مدینه داخل شو.(165)
امام صادق‌علیه السلام در حالى که بیمار بودند، خواستند که شب بیست و سوم ایشان را به مسجد ببرند(166) و حضرت زهراعلیها السلام در این شب، با پاشیدن آب به صورت بچه‌ها، مانع خواب آنها مى‌شدند.(167) در روایات آمده است که دهه آخر ماه رمضان، پیامبر بستر خواب خود را جمع نموده و ده شب را احیا مى‌داشت.(168)
طول شب قدر، یک شب کامل کره زمین است که 24 ساعت مى‌شود، نه آنکه مخصوصِ مکان خاصّى همچون مکّه و آن هم به میزان چند ساعت شب آن منطقه باشد. چنانکه مراد از روز عید فطر، یک روز کامل کره زمین است.
ابوذر مى‌گوید: به رسول خدا عرضه داشتم آیا شب قدر در عهد انبیا بوده و امر بر آنان نازل مى‌شده و پس از آنکه از دنیا مى‌رفتند، نزول امر در آن شب تعطیل مى‌شده است؟ حضرت فرمودند: شب قدر تا قیامت هست.(169)
در روایات آمده است: «العمل الصالح فیها خیر من العمل فى الف شهر لیس فیها لیلة القدر»(170) کار نیک در شب قدر، بهتر از کار نیک در هزار ماه بدون شب قدر است.
پیام‌ها:
1- براى امور مقدّس، زمان مقدّس انتخاب کنید. «لیلة القدر خیر من الف شهر»
2- زمان‌ها یکسان نیست، بعضى زمان‌ها بر بعضى دیگر برترى دارد. «لیلة القدر خیر من الف شهر»
«4» تَنَزَّلُ الْمَلآئِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ
در آن شب، فرشتگان و روح به اذن پروردگارشان براى انجام هر کارى فرود آیند.
نکته‌ها:
از امام صادق‌علیه السلام پرسیدند: آیا روح همان جبرئیل است؟ فرمود: جبرئیل از ملائکه است و روح برتر از ملائکه است. سپس این آیه را تلاوت فرمودند.(171)
در روایات آمده است که با منکران امامت، با سوره قدر احتجاج کنید.(172) زیرا بر اساس این سوره، فرشتگان هر سال در شب قدر نازل مى‌شوند. در زمان حیات پیامبر بر وجود شریف حضرتش وارد مى‌شدند. پس از آن حضرت بر چه کسانى نازل مى‌شوند؟ روشن است که هر کسى نمى‌تواند میزبان فرشتگان الهى باشد و باید همچون پیامبر، معصوم بوده و ولایت امور بشر به عهده او باشد و او کسى جز امام معصوم نیست که در زمان ما، حضرت مهدى‌علیه السلام مى‌باشد وفرشتگان در شب قدر شرفیاب محضرش مى‌شوند.
نگاهى به فرشتگان در قرآن(173)
فرشتگان، کارگزاران نظام هستى و مأمور انجام فرامین خداوند در اداره امور هستند. در قرآن براى هر دسته از فرشتگان مأموریّت و نقش خاصّى تعیین شده است و با همان مأموریّت نام‌گزارى شده‌اند: «النّازعات»(174)، «الصّافات»(175)، «الزّاجرات»(176)، «النّاشرات»(177)، «الفارقات»(178)، «المدبّرات»(179)
برخى فرشتگان براى حفاظت گماشته شده‌اند. «انّ علیکم لحافظین»(180)
بعضى فرشتگان با اولیاء الهى گفتگو دارند. با زکریا سخن گفتند و او را به فرزندى به نام یحیى بشارت دادند «نادته الملائکة»(181) و همین فرشتگان با حضرت مریم گفتگو کردند. «اذ قالت الملائکة یا مریم»(182)
در مواردى، سخن از امداد فرشتگان به رزمندگان در جبهه‌هاى جنگ به میان آمده است. چنانکه در جنگ بدر، خداوند سه هزار فرشته را به یارى مسلمانان فرستاد. «یمدّکم ربّکم بثلاثة ءالاف من الملائکة»(183)
برخى فرشتگان مسئول گرفتن جان مردم هستند. «یتوفّیکم ملک الموت»(184) و دسته‌اى دیگر، مسئول امور عرش. «یحمل عرش ربّک»(185)
از امتیازات فرشتگان، عبادت دائمى و خستگى‌ناپذیر آنهاست: «لایستکبرون عن عبادته ولایستحسرون»(186)، «یسبحون الیل و النهار لایفترون»(187)
از وظایف دیگر فرشتگان، دعا واستغفار براى مؤمنین «یستغفرون لمن فى الارض»(188) و صلوات بر پیامبر اسلام است. «انّ اللّه و ملائکته یصلّون على النّبى»(189)
فرشتگان درجاتى دارند و همه در یک سطح و مقام نیستند. «ما منّا الا له مقام معلوم»(190) خداوند، همان گونه که بعضى از انبیا را بر برخى دیگر برترى داده، از میان فرشتگان نیز بعضى را برگزیده است. «اللّه یصطفى من الملائکة»(191)
قدرت تمام فرشتگان یکسان نیست و ظرفیّت‌هاى متفاوتى دارند. «اولى اجنحة مثنى و ثلث و رباع»(192) بعضى فرمانبرند و بعضى فرمانده، ولى همه معصوم و امین. «مطاع ثَمَّ امین»(193)
ایمان به همه فرشتگان لازم است، «کلّ آمن باللّه و ملائکته»(194) و انکار آنان در کنار انکار خداوند آمده است. «و من یکفر باللّه و ملائکته»(195)
فرشتگان، لشگر الهى هستند و تعدادشان را جز خداوند هیچ‌کس نمى‌داند. «و ما یعلم جنود ربّک الاّ هو»(196) و اگر گاهى سخن از تعداد به ظاهر اندک آنان است، نظیر آیه «علیها تسعة عشر»(197) که مى‌فرماید: مأموران دوزخ نوزده نفرند، دلایل دیگرى دارد، نه آنکه به خاطر نداشتن نیرو باشد.
فرشتگان، اطاعت مطلق از خداوند دارند و هر چه را مأمور شوند انجام مى‌دهند و هرگز نافرمانى ندارند. «لایعصون اللّه ما امرهم و یفعلون ما یؤمرون»(198)
آنان بر فرمان خداوند پیشى نمى‌گیرند و فقط فرمان او را عمل مى‌کنند. «لایسبقونه بالقول و هم بامره یعملون»(199)
اطاعت آنان آگاهانه و بر اساس تقواى الهى است و در اطاعت، کار خاصّى را گزینش نمى‌کنند، بلکه هر کارى که به آنان محوّل شود انجام مى‌دهند. «یخافون ربهم من فوقهم و یفعلون ما یؤمرون»(200)
پیامبر اسلام فرمود: آفرینش فرشتگان، همه از نور است. «انّ اللّه عزّ و جلّ خلق الملائکة من النور»(201) و خداوند هیچ موجودى را به اندازه فرشتگان نیافریده است. «ما من شى‌ء مما خلق اللّه اکثر من الملائکة»(202)
امام صادق‌علیه السلام فرمود: فرشتگان، اهل خوردن و آشامیدن و آمیزش جنسى نیستند. «انّ الملائکة لا یأکلون و لا یشربون و لاینکحون»(203)
پیام‌ها:
1- فرشتگان بدون اذن خداوند کارى انجام نمى‌دهند. «تنزّل الملائکة... باذن ربّهم»
2- تقدیر امور در شب قدر، با نزول و حضور فرشتگان صورت مى‌گیرد. «تنزّل الملائکة... من کل امر»
3- تقدیر امور در شب قدر، گوشه‌اى از ربوبیّت الهى است.«باذن ربّهم من کل امر»
«5» سَلاَمٌ هِىَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ
(آن شب) تا طلوع فجر، (سراسر) سلام و درود است.
نکته‌ها:
«سلام»، یکى از نام‌هاى خداوند در قرآن است. «...الملک القدوس السلام...»(204)
مراد از «سلام» در این آیه، لطف و عنایت ویژه الهى نسبت به بندگان در شب قدر است که سلامت و رحمت و برکت را به دنبال دارد و باب نقمت و عذاب را مى‌بندد، زیرا کید و وسوسه شیطان در آن شب مؤثر واقع نشود.(205)
در شب قدر، فرشتگان به زمین نازل مى‌شوند و بر هر مرد و زنى که در حال عبادت باشند، سلام مى‌کنند.(206) چنانکه در قیامت نیز با گفتن سلام به استقبال بهشتیان مى‌روند: «سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین»(207)
پیام‌ها:
1- شب قدر، شب سلامت فکر و روح آدمى و تعالى به سوى خداوندِ سلام است. «سلام هى حتّى مطلع الفجر»
2- شب قدر، شب رحمت است و مى‌توان با توبه، الطاف خداوند را به خود جلب کرد. «سلام هى حتّى مطلع الفجر»
3- تقدیر امور از سوى خداوند، بر اساس سعادت بشر است، مگر آنکه او خود جز این بخواهد. «سلام هى حتّى مطلع الفجر»
«والحمدللّه ربّ العالمین»
154) تفسیر المیزان.
155) بقره، 185.
156) وسائل، ج 10، ص 360.
157) انعام، 91.
158) طه، 40.
159) طلاق، 7.
160) حجر، 21.
161) مؤمنون، 18.
162) رعد، 8.
163) الرّحمن، 5.
164) دخان، 4.
165) وسائل‌الشیعه، ج3، ص307.
166) بحار الانوار، ج 95، ص 169.
167) بحار الانوار، ج 94، ص 10.
168) تفسیر مجمع البیان.
169) تفسیر برهان.
170) من لایحضر، ج2، ص 158.
171) تفسیر برهان.
172) تفسیر نورالثقلین.
173) در نهج‌البلاغه، خطبه 1 و 91 درباره ملائکه مطالبى آمده است.
174) نازعات، 1.
175) صافّات، 1.
176) صافّات، 2.
177) مرسلات، 3.
178) مرسلات، 4.
179) نازعات، 5.
180) انفطار، 10.
181) آل عمران، 39.
182) آل عمران، 42.
183) آل عمران، 124.
184) سجده، 11.
185) حاقّه، 17.
186) سجده، 15.
187) انبیاء، 20.
188) شورى، 5.
189) احزاب، 56.
190) صافّات، 164.
191) حج، 75.
192) فاطر، 2.
193) تکویر، 21.
194) بقره، 285.
195) نساء، 136.
196) مدّثر، 31.
197) مدّثر، 30.
198) تحریم، 6.
199) انبیاء، 27.
200) نحل، 50.
201) اختصاص، ص 109.
202) تفسیر قمى، ج 2، ص 260.
203) بحار الانوار، ج 56، ص 174.
204) حشر، 23.
205) تفسیر المیزان.
206) تفسیر مجمع البیان.
207) زمر، 73.
منبع: http://gharaati.ir/show.php?page=books&book=87&pages=20
